สมุนไพรไทยกับสุขภาพ โดย…บ้านคุณหมอ

ชื่ออื่นๆเช่น แสด,มะกายหยุม(เหนือ),คำเงาะ,คำแงะ,คำแสด,คำแฝด(กรุงเทพ),ชิติหมัก(เลย),หมากมอง(เงี้ยว-แม่ฮ่องสอน),ส้มปู้,จำปู้(เขมร-สุรินทร์),ชาด,ดอกชาติ(ใต้),ต้นดอกชาตี,คำยง,ชาดี(เขมร),Annatto Tree
ชื่อวิทยาศาสตร์ Bixa orellana L. วงศ์ BIXACEAE
เป็นสมุนไพรไทยไม้ยืนต้นขนาดเล็ก
ใบ เป็นรูปไข่หรือรูปหัวใจปลายใบแหลม ขอบใบเรียบหรือเป็นคลื่น โคนใบเว้าเป็นรูปหัวใจ เส้นใบสีแดงออกจากฐาน ใบเรียงเวียนรอบลำต้น ก้านใบยาว
ดอก ออกเป็นช่อที่ยอด 5-10 ดอก สีขาวหรือสีชมพูอ่อน มี 5 กลีบ ดอกแยกจากกัน กลีบเลี้ยงสีเขียว 5 กลีบขนาดเล็ก และมีต่อมอยู่ที่ฐาน มีเกสรเพศผู้จำนวนมาก อับเรณูโค้งงอ มีช่องเปิดด้านบน มีเกสรเพศเมีย 1 อัน รังไข่มีขนรุงรัง
ผล รูปไข่หรือกลม มีขนสีแดงสด คล้ายเงาะ ผลแก่แตก ภายในมีเมล็ดมาก
เมล็ด มีเปลือกหุ้มสีแดง
สรรพคุณ
ราก บำรุงโลหิต แก้แสบร้อน คัน ระงับมิให้เกิดพิษ
เปลือกราก แก้ไข้
เปลือก บำรุงโลหิต แก้ไข้ทับระดู
ใบ ขับปัสสาวะ แก้บิด แก้ไข้ แก้โรคดีซ่าน แก้งูกัด
ดอก บำรุงโลหิต แก้โลหิตจาง แก้แสบร้อนคันตามผิวหนัง แก้ไตพิการ แก้พิษ แก้บิด ระงับความร้อนในร่างกาย บำรุงสมอง
ผล ฝาดสมาน
ขนจากผล ขับพยาธิ
เมล็ด ยาตัดไข้ แก้ลม ยาสมาน ขับปัสสาวะ แก้บิด บำรุงโลหิต แก้ไข้ทับระดู
เนื้อหุ้มเมล็ด ระบาย
ไม่ระบุส่วนที่ใช้ บำรุงโลหิต แก้แสบร้อนคัน ระงับมิให้เกิดพิษ บำรุงน้ำเหลืองให้ปกติ
ฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา
ต้านเชื้อแบคทีเรีย ต้านไวรัส ต้านโปรโตซัว ต้านปรสิต กดระบบประสาทส่วนกลาง ยับยั้งการหลั่งของกรดในกระเพาะอาหาร คลายกล้ามเนื้อเรียบของลำไส้ ลดความดันโลหิต ลดระดับน้ำตาลในเลือด เพิ่มระดับน้ำตาลในเลือด ทำให้แพ้ ยับยั้งการสร้างพรอสตาแกลนดิน ยับยั้งเอนไซม์ aldolase ยับยั้งการเจริญของเซลล์ ไล่แมลง ฆ่าแมลง ดึงดูดแมลง เร่งการงอกของพืช
การทดสอบความเป็นพิษพบว่า สารสกัดส่วนเหนือดินด้วยเอธานอล:น้ำ (1:1)มีขนาดที่ทำให้หนูถีบจักรตายครึ่งหนึ่งเท่ากับ 0.375 กรัม/กิโลกรัม เมื่อฉีดเข้าช่องท้องและมีค่า 3.8 กรัม/กิโลกรัม เมื่อฉีดเข้าใต้ผิวหนัง ขนาดของสารสกัดรากด้วยน้ำ ที่ทำให้หนูถีบจักรตายครึ่งหนึ่งมีค่า 700 มิลลิกรัม/กิโลกรัม ไม่พบความเป็นพิษ