สมุนไพรไทยกับสุขภาพ โดย…บ้านคุณหมอ

ข่อย
ชื่ออื่นๆเช่น ต้นข่อย,กักไม้ฝอย(เหนือ),สัมพอ(เลย),ส้มพ่อ,ส้มฝ่อ(หนองคาย,เหนือ),ขรอย,ขันตา,ขอย(ใต้)
ชื่อวิทยาศาสตร์ Streblus aspera Lour. วงศ์ MORACEAE
เป็นสมุนไพรไทยไม้พุ่ม หรือต้นไม้ขนาดเล็ก สูงถึง 14 เมตร เปลือกลำต้นสีเทา เปลือกในสีขาว หนามียางขาว แตกกิ่งก้านหนาแน่น
ใบ เป็นใบเดี่ยว เรียงสลับระนาบเดียวกันหนาแน่น หูใบรูปใบหอก กว้าง 0.5-605 เซนติเมตร ยาว 1.2-13 เซนติเมตร ปลายแหลมและมีติ่งแหลมเล็กสั้นโคนสอบแคบ มักจะเบี้ยวเล็กน้อยขอบจักเป็นฟันเลื่อย หรือซี่ฟัน เมื่ออ่อนมีขนเล็กน้อย ต่อไปเกลี้ยง เนื้อใบแข็งสากทั้งสองด้านเส้นใบที่โคนมี 1 คู่ สั้นไม่มีต่อม ก้านใบยาว 1-3 มิลลิเมตร มีขน
ดอก ออกเป็นช่อตามง่ามใบ ช่อดอกอาจแยกเพศ หรือดอกสมบูรณ์เพศ ช่อดอกเพศผู้เป็นกระจุก เส้นผ่าศูนย์กลางยาว 6-10 มิลลิเมตร มี 5-15 ดอก ก้านช่อดอกยาว 3-15 มิลลิเมตร มีขนเล็กน้อย หรือเกลี้ยง มีใบประดับเล็กๆ1-2 ใบที่โคนก้านบางครั้งพบมีอีก 1 ใบบนก้าน และมีใบประดับเล็กๆอีก 2-3 ใบที่ปลายก้าน
ดอกเพศผู้ มีก้านสั้น กลิ่นหอม มีส่วนต่างๆจำนวน 4 วงกลีบรวมยาว 1 มิลลิเมตร มีขนเล็กน้อย เกสรเพศผู้สีขาว
ดอกเพศเมีย สีเขียว ออกเดี่ยวๆ มัก้านดอกเล็ก ยาว 1-4 มิลลิเมตร มีขนเล็กน้อย ใบประดับ มี 2 ใบ รูปไข่แหลม มีขนเล็กน้อย ก้านเกสรเพศเมียยาว 1 มิลลิเมตร และยาวขึ้นถึง 6-12 มิลลิเมตร สีเหลือง หรือสีส้ม เมื่อแรกรวมอยู่กับวงกลีบรวมที่ใหญ่ขึ้นยาว 5-8 มิลลิเมตร ต่อไปเมื่อแก่จะโผล่จากวงกลีบรวม และวงกลีบรวมจะงอพับ ก้านผลยาว 7-27 มิลลิเมตร
เมล็ด กลม กว้าง 4-5 มิลลิเมตร สีขาวแกมเทา
สรรพคุณ
กิ่ง แทนแปรงสีฟัน ทำให้ฟันคงทน
กระพี้ แก้มะเร็ง แก้ผื่นคัน
ใบ ยาระบายอ่อนๆ แก้กระหายน้ำ ยาเป่าละอองไข้ แก้ปวดประจำเดือน
ผลย แก้โลหิตและลม เป็นยาอายุวัฒนะ
น้ำมัน ทาแก้ริดสีดวงทวาร
ทั้งต้น ต้มใส่เกลือแก้แมงกินฟัน
แก่น แก้เบาหวาน แก้แมงกินฟัน แก้ริดสีดวงจมูก
ราก แก้บาดแผล ขับปัสสาวะ ขับเมือกมันในสำใส้ แก้ไตพิการ ทำให้คลื่นเหียน อาเจียน บำรุงหัวใจ ฆ่าพยาธิ แผลเน่าเปื่อย ฆ่าพยาธิรำมะนาด
เปลือกต้น แก้โรคทางฟัน ทำให้ฟันทน แก้แมงกินฟัน รักษาฟัน แก้ปวดฟัน แก้ตัวกิมิชาติในปาก แก้เหงือกบวม ช่วยให้ฟันแข็งแรง ทำให้รากฟันยึดกับเหงือกมากยิ่งขึ้น แก้โรคฟันผุ ฆ่าเชื้อในช่องปาก รักษาเหงือกและฟัน แก้รำมะนาด บำรุงหัวใจ แก้ท้องเสีย แก้บิด แก้ท้องร่วง แก้ริดสีดวงจมูก แก้ริดสีดวงทวาร ฆ่าพยาธิ ถอดพิษสัตว์กัดต่อย แก้โรคผิวหนัง รักษาบาดแผล เป็นยาอายุวัฒนะ
เนื้อไม้ แก้แมงกินฟัน แก้ปวดฟัน เป็นยาขับปัสสาวะ ขับเมือกมันในลำไส้ ทำให้คลื่นเหียน อาเจียน แก้กษัย แก้ไตพิการ
เมล็ด เป็นยาอายุวัฒนะ แก้โลหิตและลม ขับลมในลำไส้ เป็นยาบำรุงธาตุ แก้โลหิตเป็นพิษ เจริญอาหาร แก้ท้องอืดเฟ้อ ขับผายลม
ไม่ได้ระบุส่วนที่ใช้ ฆ่ารำมะนาด ปากเปื่อย ใช้ย่อยน้ำนม ทาริดสีดวง แก้พยาธิผิวหนัง แก้รำมะนาด
ฤทธิ์ทางเภสัชวิทยา
ฆ่าแมลง ก่อเกิดมะเร็ง ต้านเชื้อแบคทีเรีย มีฤทธิ์เหมือนเอนไซสม์ coagulase บำรุงหัวใจ ยับยั้งพยาธิเท้าช้าง ขับพยาธิ ขับปัสสาวะ ต้านมาลาเรีย ยับยั้งเนื้องอก เป็นพิษต่อเซลล์
เมื่อใช้สารสกัดเปลือกต้นด้วยแอลกอฮอล์(50%) ฉีดเข้าช่องท้องหนูถีบจักรขนาดที่ทำให้หนูตายครึ่งหนึ่งมากกว่า 1 กรัม/กิโลกรัม การฉีดสารสกัดทั้งต้นด้วยแอลกอฮอล์(95%)เข้าช่องท้องหนูถีบจักรขนาด 112-400 มิลลิกรัม/กิโลกรัม พบความเป็นพิษ เมื่อฉีดสารสกัดทิงเจอร์จากเปลือกรากเข้าหลอดเลือดดำแมว ขนาดต่ำสุดที่ทำให้ตาย คือ 10.5 มิลลิกรัม/กิโลกรัม